Luisteren en verbinding

In deze beschouwing ga ik nader in op ‘in verbinding zijn’ als belangrijk existentieel begrip bij de pijler Luisteren.

Binnen de Duitse filosofie zijn de woorden ‘sich verhalten zu’ belangrijk. Het betekent zoveel als dat de mens zich altijd tot iets verhoudt. Dit is voorwaarde als het om de mens als betekenisgevend wezen gaat. Iets, of dat nu een voorwerp, situatie of gedachte is, krijgt immers pas betekenis door het ten opzichte van iets anders te zetten.

Het menselijk (zelf)bewustzijn

Het ‘sich verhalten zu’ verwijst naar het menselijk denken waar sprake is van iets van waaruit mensen denken en het denken zelf.
De mens reageert niet alleen plat of instinctief op wat op hem afkomt. Hij kan het aanschouwen, bevragen door het op een afstandje van zichzelf zetten en er zo over nadenken wat het met hem doet en voor hem betekent.
Het verwijst naar het menselijk bewustzijn, waarmee hij de wereld om zich heen kan begrijpen en kan onderzoeken wat datgene dat op hem afkomt voor hem betekent.
De mens is zich ook bewust van zijn eigen denken en innerlijke reacties (gevoel, emotie, gedachtes). Het verwijst daarmee ook naar zelfbewustzijn en daarmee bijvoorbeeld ook naar het vermogen tot zelfreflectie. Zelfreflectie verwijst dan naar het feit dat mensen zich tot zichzelf, ofwel tot hun eigen Zelf, kunnen verhouden en dit tot onderwerp van hun denken kunnen maken.

De mens in de wereld (context, systeem)

Daarnaast verwijst het ‘sich verhalten zu’ naar het feit dat de mens zich altijd tot de wereld buiten hem verhoudt. Ofwel alles wat we doen, denken, waarnemen, wie we zijn, zijn we binnen de context van een groter geheel of systeem. De mens zou niet bestaan zonder een verleden, heden, toekomst, zonder een wereld en mensen om hem heen die hem voeden en vormen.

Het ‘zich verhouden tot’ is dus kenmerkend voor het menselijk zijn. Zowel in zijn gerichtheid naar het eigen denken, zijn innerlijke wereld als in zijn gerichtheid op de wereld buiten hem.

Het ‘zich verhouden tot’ is basisvoorwaarde voor betekenisgeving in het algemeen.
Een voorbeeld: een stoel los in de ruimte betekent niets. Hooguit een stoel zwevend los in de ruimte. Hoewel dat wel al veronderstelt dat iemand weet dat het een stoel is.
Als je iemand, die het begrip of voorwerp stoel niet kent, zou vragen wat hij ziet, zou hij het als volgt kunnen omschrijven: “ik zie een voorwerp met vier balkjes, die op de hoeken van een houten plaat zijn bevestigd. Haaks op die plaat is een tweede plaat gemonteerd.” Die laatste plaat is de leuning, maar wordt pas leuning als je weet dat het een voorwerp waar je op kunt zitten een stoel is als er ook een leuning is. Zonder leuning is het een kruk.
Voor deze persoon krijgt de stoel pas betekenis als de stoel op de grond staat en je laat zien dat je erop kunt zitten en achterover kunt leunen. Dan wordt ook de functie ervan duidelijk: zitten, uitrusten, achterover hangen enz.

In deze misschien simplistische omschrijving zie je hoe iets, in dit geval een stoel, betekenis krijgt, door het ten opzichte van iets anders te zetten.
Voorwerpen, gebeurtenissen, situaties krijgen zo betekenis. Het krijgt een meer specifieke betekenis binnen een bepaalde context. Aan een eettafel wordt de stoel een eettafelstoel. Op een podium in de Koningszaal met wat meer versiersels wordt het een troon.

Iets vanuit de juiste betekenis begrijpen, kan dus alleen als je ook de context meeneemt. Een tijger is een tijger. Een ontmoeting met een tijger op een pad in de jungle staat voor gevaar en doodsangst. Een tijger achter een hek in de dierentuin betekent vermaak en ontspanning, in ieder geval voor de bezoeker. Context voegt dus toe.

Betekenisgeving is dus belangrijk om de wereld om ons heen te kennen. Hierdoor begrijpen we deze beter en kunnen we deze controleren en onze reactie bepalen. Bij het voorbeeld van de tijger is dat ofwel - in het eerste geval - hard wegrennen, ofwel - in het tweede geval - op een bankje gaan zitten en genieten.

Daarnaast werken het ’zich verhouden tot’ en betekenisgeving ook door tot op existentieel niveau. Een belangrijk en onderscheiden kenmerk van het menselijk zijn is dat de mens een zingevend wezen is. Vragen over het waarom en de zin van ons leven houden de mens sinds het begin van de mensheid bezig. Om te bepalen of iets belangrijk of zinvol is, moet je je ermee kunnen verbinden. Op basis van die verbondenheid kun je voelen of het bij je past of het bijdraagt aan de zinvolle invulling van je leven of ga je begrijpen waarom iets belangrijk is om te doen. Het helpt je dan om in beweging te komen.

Autisme en betekenisgeving

Nu gaat het in deze beschouwing over ‘het zich verhouden tot’ binnen de pijler Luisteren van de PILLAR-methodiek.
Voor mensen met autisme is soms het zien of leggen van verbanden lastig. Vaak is het reden voor deze diagnose. Vaak leidt het tot allerlei problemen van praktisch tot psychosociaal en tot existentieel niveau.

Om iets als zinvol of betekenisvol te kunnen ervaren, moet je je hieraan kunnen verbinden. Pas als je je ergens aan kunt verbinden, begrijp je ook waarom iets belangrijk voor je is. Het begrijpen van het waarom is belangrijk voor de intrinsieke motivatie om in actie te komen. Dit soort mechanismen zijn niet altijd vanzelfsprekend bij mensen met autisme.
Hier zie je dus dat ‘het zich (al dan niet kunnen) verhouden’ ook belangrijk is als het om autisme gaat. Het kan het verschil uitmaken tussen passiviteit en stilstand en beweging, leren en persoonlijke ontwikkeling. Het is dan belangrijk dat je als coach dit meeneemt en je levensbreed luistert. Hierdoor kun je de verbanden boven tafel krijgen, die je cliënt niet zelf kan leggen.

Levensbreed luisteren

Het gaat dan om een luisteren waardoor de verbanden die je cliënt niet ziet alsnog gelegd worden. Dit is een luisteren waar niet alleen de woorden belangrijk zijn. Je neemt ook het leven, de verhalen, het systeem, de gezichtsuitdrukking, lichaamstaal, de emoties enz mee. Al deze uitdrukkingen en reacties geven jou als coach informatie over je cliënt. Informatie die je dan met elkaar samen kunt brengen. Al doende help je je cliënt om (weer) zelf de verbanden te zien, die hij eerst niet zag. Al doende help je je cliënt om te begrijpen waarom iets zinvol is om te doen en dus om in actie te komen.

Met Luisteren help je je cliënt de verbinding met zichzelf en met zijn intrinsieke motivatie te vinden. Het geeft inzicht in het belang en het waarom. Daardoor ontstaat er duidelijkheid. Het geeft ook richting en motiveert om in beweging te komen.
Want dat moeten we niet vergeten. Al dit denken is mooi en belangrijk. Toch wordt het pas echt en realiteit als je het doet. Het volgende artikel in deze reeks gaat dan ook over Actie.

Meer weten?

Over Luisteren en verbinding valt meer te vertellen, dan mogelijk is in een kort tijdsbestek. Als je hierover meer wilt lezen, kan dit in het boek ‘Ruimte voor zingeving; een filosoof en een psycholoog in gesprek’ en in het boek ‘Op weg naar rust, de PILLAR-methodiek voor levensbrede begeleiding bij autisme. Voor professionals die zich willen scholen in de PILLAR-Methodiek is er de post hbo-opleiding ‘PILLAR-Methodiek voor levensbreed leren denken en werken’.