Existentiefilosofie: van gegeven betekenis naar betekenisgeving

Binnen de coachingstrajecten van iQ Coaches is altijd ruimte en aandacht voor zin- en betekenisgeving. Ik denk dat dit belangrijk is, omdat onderliggend aan vrijwel elke hulpvraag zin- en betekenisgeving meespeelt.

Ik leg dit uit.

Als het leven stokt of blokkeert door psychische problemen leidt dat tot pijn, verdriet, teleurstelling, frustratie. Deze emoties zijn een uiting van de boodschap: ik wil iets met mijn leven. Ik wil verder en wil mijn leven vorm, inhoud en richting geven. Dit lukt echter niet door factoren die psychisch van aard zijn (een depressie, PTSS, autisme) waar je in je eentje geen grip op krijgt en wat je ook niet kan oplossen.

In filosofische terminologie zeg je dan: ik wil als een autonoom functionerend, zelfstandig wezen denken en leven, maar het lukt me niet om zelfstandig de problemen die dit dwarsbomen op te lossen of te doorgronden. Vanuit deze wil, ofwel deze innerlijke drijfveer, zoekt iemand dan een coach of therapeut. Hiermee ligt er dus een existentiële behoefte ten grondslag aan de hulpvraag.

Iedereen een beetje existentiefilosoof?

Nu ben ik existentiefilosoof en ik weet dat woorden zoals existentie en existentiële gevolgen geen woorden zijn die mensen dagelijks in de mond nemen. Als het echter om zingeving gaat, is dat wel iets dat belangrijk is in ieders leven. Andere vragen of bewoordingen die we tegenwoordig ook wel tegenkomen, zijn bijvoorbeeld: Wat is jouw passie? Wat is jouw droom of drive? Waar kom jij je bed voor uit?

Dat betekent, dat op een bepaalde manier iedereen die zich bezighoudt met zingeving op zijn minst een beetje existentiefilosoof is. Dit wetende, is het misschien ook wel leuk om wat meer te weten over hoe de existentiefilosofie ooit ontstaan is.

Het gegeven betekenis

De existentiefilosofie komt voort uit een beweging die in de late Middeleeuwen begonnen is. Vooraf aan die beweging bestond ons wereldbeeld uit wat door Bijbel en kerk opgelegd werd. Denk aan:

• de aarde is plat, de zon draait om de aarde, God bestaat
• we hebben het eeuwige leven en als we dood gaan, verlaten we ons aardse bestaan en gaan we naar de hemel (of sommige naar de hel)
• en dat tot in het oneindige
• bij de Hemelpoort wacht Petrus ons op. Die weet als een soort van Sinterklaas of je Goed hebt geleefd om je plekje in de Hemel te kunnen innemen. De maatstaf van wat Goed was, werd bepaald door Bijbel en kerk
• en als we iets niet begrijpen, er de zin niet van zien? Dan was er altijd nog de verklaring: “het is nu eenmaal Gods wil”

Om het heel simpel te stellen: voor en tijdens de Middeleeuwen hoefden we niet na te denken over onze wereld en onszelf als mens. Christelijke waarheden (dogma’s) dicteerden ons en onze wereld. En als je dit aanvocht of betwijfelde? Dan belandde je als ketter of heks op de brandstapel, werd je, verzwaard met een steen aan je voeten, in het water gegooid of werd je verbannen. Dat daagde bepaald niet uit om anders te denken of de bestaande waarheden in twijfel te trekken.

Van gegeven betekenis naar betekenisgeving

Tegen het eind van de Middeleeuwen - ofwel met het begin van de Nieuwe Tijd - rezen er gaandeweg echter zoveel twijfels over de door Bijbel en kerk verkondigde waarheden, dat men op zoek ging naar nieuwe waarheden. Niet het geloof of kerk was hier nog langer leidend.

Daarmee rijzen er echter wel heel veel vragen op, die niet meer altijd binnen religieuze kaders begrepen of verklaard konden worden. Wij mensen moesten zelf gaan nadenken over zin en betekenis.

• Voorheen ging de mens na zijn overlijden naar de hemel om daar in gelukzalige eeuwigheid te blijven. Nu duidelijk is dat er geen hemel is. Wat blijft er dan over? Is er wel leven na de dood?
• Als we Goed moeten leven? Wat is dan Goed nu de waarden en normen van de kerk niet meer leidend zijn?
• Hoe zit het met die beloofde eeuwigheid van weleer? Ik bedoel: wij mensen hebben te maken met de eindigheid en dood in ons wereldse bestaan en bezitten tegelijk het vermogen om tot in het oneindige te denken. We zijn dus in staat om voorbij onze eigen eindigheid naar de eeuwigheid te denken. Hoe zit dat met ons leven en ons zijn in de tijd?
• In ons bestaan is er ziekte, dood en lijden. Voorheen konden we ons beroepen op dat het Gods wil was. Jezus Christus is ons hierin voorgegaan. Op die manier konden we er zin en betekenis aan geven. Maar als er geen Hemel is? Wat heeft het dan voor zin om te lijden? Toen de zingeving op godsdienstige basis wegviel, bleek de vraag naar zingeving des te actueler.
• Tot slot: voorheen waren we voorbestemd. Onze bestemming was immers het leven na de dood in de hemel. Daarbij werd ons levenspad door God of de dogma’s van het geloof bepaald. We hoefden niet na te denken over het waarom, waarvoor, waardoor van het leven. Nu ontstond hier op eens ruimte en vrijheid en noodzaak om hier zelf over na te denken en zelf richting te geven aan het leven. Tegelijk brengt dat ook weer verantwoordelijkheden met zich mee, waar we ook over na moeten denken.

Op die manier kwamen er dus allerlei vragen en thema’s en rondom zin- en betekenisgeving en allerlei existentiële waarden op ons pad waar we niet zo één, twee, drie antwoord op hadden. Denk aan onderwerpen als: vrijheid, autonomie, verantwoordelijkheid, hoop, ethiek, ons mens-zijn en meer.

Vragen waar in de loop der eeuwen vele filosofen zich over hebben gebogen. Zo constateerde René Descartes (1596 – 1650) dat de enige zekerheid in ons leven is dat wij denkende wezens zijn: ik denk, dus ik ben (cogito, ergo sum). En zocht Emmanuel Kant (1724 – 1804) verdieping over thema’s als vrijheid en autonomie. Andere filosofen, zoals Arthur Schopenhauer en Friedrich Nietzsche, sneden weer andere thema’s aan.

Tot dan uiteindelijk rond 1900 al deze zoektochten en overdenkingen uitmondden in een nieuwe filosofische stroming: de existentiefilosofie. Bekende filosofen zijn bijvoorbeeld Martin Heidegger, Soren Kierkegaard, Jean Paul Sartre, Albert Camus, Karl Jaspers.

Zie andere relevante blogartikelen